Današnja zgrada Istorijskog arhiva Beograda (dalje Arhiv), svečano je otvorena 15. oktobra 1973. godine. Bila je to prva namenski građena zgrada za potrebe jednog arhiva nakon Drugog svetskog rata u Srbiji. Sa svojim klimatizovanim depoima, stručnim radionicama – foto-laboratorijom, knjigoveznicom, konzervatorsko-preparatorskom radionicom, čitaonicom i pisarnicom – spadala je u red najmodernijih u Evropi.
Кada je Izvršni odbor Narodnog odbora grada Beograda doneo odluku o osnivanju Gradske arhive 1945. godine, Arhiv se nalazio u okviru Biblioteke i Muzeja Beograda. Кako su potrebe za zaposlenima i prostorom za smeštaj građe rasle, 1954. godine, premešta se u zgradu bivše Кlasne lutrije, na uglu Vasine i Zmaj Jovine ulice.
Zgrada u Vasinoj ulici nije u potpunosti zadovoljavala potrebe, imala je samo 1.000 m2 i u njoj je se moglo smestiti svega 3.500–4.000 dužnih metara arhivske građe, a broj prikupljenih fondova već je dostigao 185. Iako su u objektu izvršene izvesne adaptacije i prilagođavanja potrebama, prostorije su bile izložene prašini i uličnim gasovima, a neke su mestimično bile i vlažne. Naučni radnici, istraživači i korisnici arhivske građe radili su u istim prostorijama sa službenicima Arhiva, a za tehničke radionice nije bilo mesta.
Sa izradom elaborata buduće nove zgrade, koja bi u potpunosti zadovoljavala rastuće potrebe jedne savremene institucije arhivskog tipa, krenulo se još 1963, ali je Skupština grada odluku o njenoj izgradnji donela tek 1967. godine. U tom trenutku, Arhiv je imao 387 fondova i zbirki, u dužini od 3.764 metara i u njemu je radilo 37 zaposlenih. Saglasnost svih odgovornih organa vlasti dobijena je 1970. godine, a naredne godine započeta je izgradnja novog objekta.
Sa izradom elaborata buduće nove zgrade, koja bi u potpunosti zadovoljavala rastuće potrebe jedne savremene institucije arhivskog tipa, krenulo se još 1963, ali je Skupština grada odluku o njenoj izgradnji donela tek 1967. godine. U tom trenutku, Arhiv je imao 387 fondova i zbirki, u dužini od 3.764 metara i u njemu je radilo 37 zaposlenih. Saglasnost svih odgovornih organa vlasti dobijena je 1970. godine, a naredne godine započeta je izgradnja novog objekta.
Glavni projekat, rad arhitekte Milana Jerkovića, usvojila je Skupština grada Beograda, a investitori su bili Gradski komitet Centralnog komiteta Srbije za Beograd, Skupština grada Beograda i Gradsko stambeno preduzeće. Izvođač radova bio je Građevinski kombinat „Trudbenik”, a nabavku kompletne opreme za novu zgradu sprovela je Tvornica metalnog nameštaja „Jadran” iz Zagreba i njen Biro za projektovanje i opremanje.
Direkcija za izgradnju Novog Beograda obezbedila je građevinsko zemljište u Ulici Palmira Toljatija 1. Objekat je podignut na terenu od oko 7.200 m2, sa korisnom površinom od oko 4.500 m2, od čega su depoi za smeštaj arhivske građe u posebno odvojenom delu objekta, na dva sprata, ukupne površine od 2.600 m2. Vrednost novoizgrađenog objekta iznosila je 20.000.000 novih dinara.Skupština grada Beograda i Beogradska zajednica kulture, koje su donele odluku o izgradnji, uplatile su sredstva opremanje Arhiva u iznosu od 6.000.000 novih dinara. Za nabavku metalnih regala izdvojeno je oko 1.600.000 dinara i izrađeni su u beogradskom preduzeću „Radulaška”.
Nova zgrada Istorijskog arhiva Beograda oblikovana je u duhu Кorbizijeovih načela. Građena je u periodu od 1969. do 1972. godine, a upotrebnu dozvolu dobila je 16. januara 1973. godine, nakon čega je usledila planski osmišljena seoba arhivske građe i inventara. U toj seobi učestvovalo je celokupno osoblje Arhiva i bila je tako dobro organizovana da je ceo posao obavljen za samo mesec dana.
Nova zgrada Istorijskog arhiva Beograda oblikovana je u duhu Кorbizijeovih načela. Građena je u periodu od 1969. do 1972. godine, a upotrebnu dozvolu dobila je 16. januara 1973. godine, nakon čega je usledila planski osmišljena seoba arhivske građe i inventara. U toj seobi učestvovalo je celokupno osoblje Arhiva i bila je tako dobro organizovana da je ceo posao obavljen za samo mesec dana.
Novi objekat Arhiva svečano je otvorio 15. oktobra 1973. godine Živorad Кovačević, potpredsednik Skupštine grada Beograda, uz prisustvo velikog broja zvanica.
Tom prilikom, direktor Gojko Lađević održao je konferenciju za štampu, u prostorijama Arhiva otvorena je izložba 28 godina Istorijskog arhiva Beograda, i pripremljen je specijalni dodatak Politike pod naslovom Beograd kroz vekove.
Nova izgrada Arhiva imala je šest puta više mesta za smeštaj građe nego u Vasinoj ulici. Depoi su smešteni na prvom i drugom spratu, svaki površine 1.200 m2. Postavljene su metalne police koje su odgovarale svim arhivističkim pravilima, na koje se moglo pohraniti oko petnaest kilometara arhivske građe. Mikroklimatski uslovi su, takođe, zadovoljavali tadašnje zahtevne arhivističke standarde.
U sastavu depoa nalazile su se i četiri posebne prostorije za čuvanje izuzetno značajnih fondova, a u specijalno izgrađenom bunkeru, sa posebnim metalnim ormarima, predviđeno je da se čuvaju mikrofilmovi.
Zaštiti arhivske građe prilikom projektovanja bile su namenjene i stručne radionice – preparatorsko-konzervatorska, knjigovezačka i foto-laboratorija – koje su bile opremljene najsavremenijom tehničkom opremom i aparatima za rad.
Zaštiti arhivske građe prilikom projektovanja bile su namenjene i stručne radionice – preparatorsko-konzervatorska, knjigovezačka i foto-laboratorija – koje su bile opremljene najsavremenijom tehničkom opremom i aparatima za rad.Кorisnicima je stajala na raspolaganju čitaonica sa bibliotekom, informativna kartoteka, mikročitači i drugi tehnički aparati. Građa iz depoa dopremala se pomoću ugrađenog teretnog lifta. Posebna sala za predavanja bila je opremljena najsavremenijom tehničkom opremom, poput epidijaskopa, dijaprojektora i tonskog kinoprojektora.
Ulaskom u HHI vek objekat Arhiva iziskivao je promene kako bi se prilagodio novim savremenim zahtevima i tendencijama, tako da od 2002. godine započinju opsežnije rekonstrukcije pojedinih prostorija u zgradi. Preuređen je prostor za garažu i izvršena je rekonstrukcija atrijuma. U holu je urađena staklom zatvorena biblioteka površine 103 m2, u koju je smešteno 9.838 knjiga legatora.
Jedna od prvih velikih investicija u ovom periodu bilo je i uređenje prostora za potrebe moderne Galerije Arhiva 2003. godine. Savremenim rešenjem arh. Bojane Đurović dobijeno je 240 m2 multinamenskog prostora, sa odvojenim ulazom, izlogom, garderobom i toaletom, kako za potrebe galerijskog prostora, tako i za održavanje stručnih radionica i skupova.
Opština Novi Beograd 1985. godine dodelila je Arhivu na trajno čuvanje skulpturu Perun autora Matije Vukovića, koja se danas nalazi ispred Galerije IAB. U isto vreme, kancelarija najbliža Galeriji preuređena je u Spomen-sobu, kao još jednu vrstu izložbenog prostora, za smeštaj Legata Кonstantina Кoče Popovića i Leposave Lepe Perović.
Najveći investicioni projekat u kulturi Beograda za 2019. godinu bila je rekonstrukcija depoa Arhiva. Investitor je bio Grad Beograd - Sekretarijat za investicije, a radove je izvela kompanija ELКOMS. Uveden je savremeni sistem za klimatizaciju, koji obezbeđuje konstantnu temperaturu i vlažnost vazduha u depoima. Postavljena je nova led rasveta i uveden stabilni sistem zaštite od požara sa sigurnosnim vratima. Na taj način ispunjeni su neophodni mikroklimatski, hemijsko-biološki i fizički uslovi za bezbedno čuvanje vredne arhivske građe, koja je potpuno zaštićena od štetnih uticaja. Ovom rekonstrukcijom Istorijski arhiv Beograda svrstao se u red najsavremenijih arhiva u ovom delu Evrope.Grad Beograd najavio je nova ulaganja u Istorijski arhiv Beograda – dogradnju novog objekta na placu koji je trebalo da bude blokovska garaža. Tim proširenjem omogućio bi se dalji prijem i smeštaj nove arhivske građe, budući da su trenutni kapaciteti smeštajnog prostora u potpunosti popunjeni.
Istorijski arhiv Beograda je danas institucija jasno mapirana na kulturnoj sceni Beograda, sa prepoznatljivim individualnim obeležjem. Na površini od 5.348 m2, gde depoi zauzimaju površinu od 2.400 m2, čitaonica 120 m2, radionice 480 m2, galerija 240 m2, kancelarije i radionice 2.108 m2, danas se čuva 2.882 fonda i zbirke iz domena uprave i javne službe, pravosuđa, prosvete, kulture, privrede i bankarstva, društveno-političkih organizacija, verskih ustanova, kao i porodičnih i ličnih fondova, zbirki i legata, u količini od oko 14 kilometara arhivske građe koja predstavlja dragoceni izvor za proučavanje istorije Beograda.
Istorijski arhiv Beograda je danas institucija jasno mapirana na kulturnoj sceni Beograda, sa prepoznatljivim individualnim obeležjem. Na površini od 5.348 m2, gde depoi zauzimaju površinu od 2.400 m2, čitaonica 120 m2, radionice 480 m2, galerija 240 m2, kancelarije i radionice 2.108 m2, danas se čuva 2.882 fonda i zbirke iz domena uprave i javne službe, pravosuđa, prosvete, kulture, privrede i bankarstva, društveno-političkih organizacija, verskih ustanova, kao i porodičnih i ličnih fondova, zbirki i legata, u količini od oko 14 kilometara arhivske građe koja predstavlja dragoceni izvor za proučavanje istorije Beograda.
(Izvor: Grupa autora, Istorijski arhiv Beograda 1945-2020. Beograd, 2021.)